شکل سلول عصبی چگونه است - آشنایی با آناتومی عصبی بدن

به سلول‌های عصبی و نورون‌ها می‌توانیم عنوان سیم‌های برق بدن بگوییم که در سراسر اندام‌های ما پراکنده شده‌اند و تمام حواس و محرک‌های درون بدن را فعال نگه می‌دارند. البته آناتومی سلول‌های عصبی با دیگر سلول‌ها بسیار متفاوت بوده و پیچیده‌تر از چیزی هست که بتوانیم فکرش را بکنیم. سلول‌های عصبی مسئول انتقال اطلاعات بین نورون‌ها دارند و می‌توانند احساس را در اندام‌ها نشان دهند و همچنین باعث حرکت در تمامی اندام‌های بدن شوند. سلول‌های عصبی تمامی فرمان‌هایی که از طریق مهم‌ترین عضو بدن یعنی مغز انسان است را به کلیه‌ی بخش‌های بدن ارسال می‌کنند که این بخش‌ها می‌توانند اندام‌های حرکتی، عضلانی، انواع غدد و... باشند.

هرچند که سلول های عصبی انواع مختلفی دارند ولی تمامی ساختار و آناتومی آنها به هم شبیه هست و هر نورون دارای سه بخش اصلی است که عبارتند از:

1. جسم سلولی
2. آکسون
3. دندریت

بصورت مختصر می توان گفت که جسم سلولی از هسته و سیتوپلاسم تشکیل شده و منشا آکسون نیز از جسم سلولی می باشد و مسیر های طولانی در تمام بدن را طی می کند و در نهایت دندریت هم از آکسون ها انشعاب پیدا می کند که مسئولیت دریافت پیام از سلول ها و اعضای بدن را دارد. همانطور که در تصویر زیر مشخص هست شکل سلول عصبی را همراه با اجزاء آن می توانیم مشاهده کنیم.

بطور کلی هر سلول در بدن از 3 بخش غشاء، هسته و سیتوپلاسم تشکیل شده است و اگر باز بخواهیم دقیق تر آن را بررسی کنیم در بدن ما و کلیه ی جانوران 2 نوع سلول داریم که شامل:

1. سلول پروکاریوتی
2. سلول پوکاریوتی

که هرکدام از آنها با هم تفاوت‌هایی دارند. در سلول‌های پروکاریوتی مثل یک باکتری، فضایی با سیتوپلاسم پر شده و توسط غشا احاطه شده است و بجای اینکه بخشی با نام هسته داشته باشد ناحیه‌ای با نام نوکلئوئیدی دارد. این سلول‌ها اندامک ندارند و همچنین شبکه غشای داخل آنها گسترده و پیچیده نیست. اما در سلول‌های یوکاریوتی برعکس سلول‌های پروکاریوتی یک هسته داریم که در آن غشاء داخلی بزرگی داریم که تمامی اندامک‌ها را شامل می‌شود. در اصل نورون‌ها سلول پیشرفته‌ای از نوع سلول‌های یوکاریوتی هستند. در ادامه می‌خواهیم اطلاعات کامل‌تری درباره ساختار سلول عصبی یا نورون‌ها بدهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای دریافت محتوای تکمیلی در زمینه علم ژنتیک و انواع سلول‌های عصبی از فیلم‌های آموزشی فرادرس استفاده نمایید تا بتوانید در این زمینه به تمامی اطلاعات کامل با جزئیات دقیق دسترسی داشته باشید.

• آموزش مقدماتی فیزیولوژی Physiology — کلیک کنید

در بالا اشاره کردیم که نورون‌ها اشکال و انواع مختلفی دارند و با توجه به فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند و در موقعیتی که در بدن قرار گرفته‌اند با هم تفاوت دارند. ولی به‌صورت کلی شکل و ساختار یک سلول عصبی یا نورون از 3 بخش مهم تشکیل شده که شامل جسم سلولی، آکسون و دندریت می‌باشد. در ادامه می‌خواهیم هرکدام از اجزای نورون‌ها را معرفی کنیم.

جسم سلولی

به جسم سلولی، پریکاریون یا سوما هم گفته می‌شود که بزرگ‌ترین عضو از یک سلول عصبی است و هر جسم سلولی دارای اجزایی زیر می‌باشد:

• هسته
• هستک
• اندامک سلولی
• مواد شیمیایی – آنزیمی

جسم سلولی بخشی از آناتومی نورون را تشکیل می دهد که شبکه ای بسیار گستره از غشای داخلی را در خود دارد و در تولید متابولیک بدن نقش مهمی ایفا می کند و از طرفی مرکز فعالیت های زیستی یک سلول عصبی می باشد. در ادامه به بخش های مهم یک سلول عصبی اشاره می کنیم.

• بخش هسته

هسته را می توانیم بزرگترین اندامک در یک سلول بدانیم که همه ی ماده ژنتیکی سلول را در داخل خود قرار داده است. هسته توسط 2 نوع غشا محافظت می شود که عبارتند از :

1. غشای خارجی 
2. غشای داخلی

غشای داخلی برای محدود کردن خود هسته می باشد و غشای خارجی در امتداد شبکه ای با نام آندوپلاسمی قرار دارد.

• بخش هستک

در داخل هسته ساختار متراکمی به اسم هستک وجود دارد که و این عضو از هسته وظیفه ی تولید rRNA یا آر ان ای ریبوزومی را برعهده دارد.

• بخش میتوکندری

بخش میتوکندری مشابه ساختار باکتری های پروکاریوت می باشد که بعد از تکامل یافتن توانسته اند با سلول های یوکاریوتی همزیستی پیدا کنند. میتوکندری محلی برای تولید مولکول های ATP می باشد.

• بخش جسم گلژی

جسم گلژی نیز یکی از بخش های مهم در سلول می باشد که ساختار آن در شکل سلول عصبی بصورت کیسه ای بوده و به شکل جدا از هم هستند. وظیفه ی جسم گلژی جهت دهی و نشانه گذاری وزیکول ها می باشد.

• بخش لیزوزوم

به لیزوزوم، نارنجک سلولی هم می گویند که یک اندامک از جنس غشا است و داخل آن آنزیم های گوارشی زیادی برای هضم غذا وجود دارد..

• بخش اجسام نیسل

به اجزاء کوچک، تیره و گرد در نورون ها، اجسام نیسل گفته می شود و ذرات نیسل بخاطر وجود rRNA های بالا خاصیت بازی دارند و هم در جسم سلولی و هم در دندریت ها پیدا می شوند.

• بخش ریبوزوم

وظیفه ریبوزوم ها در اصل ترجمه مولکول mRNA می باشد که از 2 واحد بزرگ و کوچک تشکیل شده است. البته این بخش را جزء اندامک های سلولی حساب نمی کنیم چون برای تولید پروتئین هستند و از نوع و جنس غشا نیستند.

• بخش آندوپلاسمی

بعد از هسته، بخش آندوپلاسمی مهمترین بخش سلول است است که از دو نوع تشکیل شده است :

1. شبکه آندوپلاسمی زبر
2. شبکه آندوپلاسمی صاف

وظایف شبکه آندوپلاسمی را می توانیم در افزودن قند، سم زدایی، افزودن فسفات و... بدانیم.

آکسون

دومین بخش از یک نورون آکسون نام دارد که یکی از زائده‌های سیتوپلاسمی نورون بوده و منشأ آن بخش جسم سلولی می‌باشد. وظیفه اصلی بخش آکسون این است که پیام‌های الکتریکی را به سلول‌های بعدی مثل سلول عضله، سلول‌های غددی، نورون‌ها و... می‌رساند. در اصل هر نورون دارای یک آکسون می‌باشد که قطر آن در طول نورون ثابت بوده و تغییری ندارد ولی می‌تواند ضخیم یا نازک باشد. آکسون از نظر طول می‌تواند اندازه‌های مختلفی داشته باشد که این اندازه مهم‌ترین دلیل برای تفاوت بین نورون‌ها می‌باشد.

آکسون ها می‌توانند شاخه‌های مستقیمی در خود داشته باشند ولی اکثراً در انتهای خود دارای انشعاب هستند و ظاهر آنها در پایان طول آکسون به صورت افشان شده می‌باشد. آکسون از یک جسم سلولی در بخشی تخصص یافته به اسم آکسون هیلاک نشأت گرفته شده است. هم آکسون و هم آکسون هیلاک با دندریت و جسم سلولی تفاوت دارند به‌صورتی که در آکسونن هیلاک بخشی به نام شبکه آندوپلاسمی زبر، دستگاه گلژی و ریبوزوم وجود ندارد. تپه آکسونی محلی است که در آن پتانسیل‌های عمل به خاطر تعداد زیاد کانال یونی، منتشر می‌شود.

• آموزش زیست شناسی سلولی Cell Biology — کلیک کنید

دندریت

سومین بخش از شکل سلول عصبی دندریت نام دارد و شکل آن به‌صورت زائده‌های سیتوپلاسمی بوده که از جسم سلول نورون منشأ گرفته می‌شوند. زائده‌های دندریت مانند یک آنتن عمل می‌کنند و وظیفه‌شان دریافت کردن پیام‌های ارسالی توسط سایر سلول‌ها می‌باشد. برحسب نوع سلول و فیزیولوژی در آن، دندریت می‌تواند کوتاه، بلند، دارای میلینه یا بدون میلین و همین‌طور دارای انشعاب باشد.

خار دندریتی چیست؟

از جمله مهم‌ترین و کوچک‌ترین بخش‌های که می‌توانیم در بدن انسان و سایر موجودات زنده مشاهده کنیم خار دندریت می‌باشد. خار دندریت یک زائده سیتوپلاسمی می‌باشد که یک برآمدگی بسیار کوچک از دندریت یک سلول عصبی می‌باشد و غالباً پیام‌های ارسال شده از نورون پیش سیناپسی را تحویل می‌گیرد. خار دندریت محلی برای نگه داری اطلاعات سیناپسی بوده و همچنین می‌توانید سیگنال‌های الکتریکی را به جسم سلولی منتقل کند.

خار دندریت شامل یک بدنه نازک و سر بوده که در بخش سر، خار دندریت به محور اصلی دندریت وصل می شود. دندریت ها می توانند هزاران خار دندریتی داشته باشند. دانشمندان دریافته اند که مقدار فعالیت هر نورون و سلول عصبی با ساختار و تعداد خارهای دندریت ارتباط مهمی دارد.

ساختار خار دندریت

خار دندریت در اصل حجمی مابین 0.01 تا 0.8 میکرو مترمکعب دارد و وقتی سیناپس قوی بین 2 سلول عصبی به وجود می‌آید، خارهای دندریت در این سیناپس نقش و وظیفه مهی دارند و هرکدام دارای سر و تنه‌ی بزرگی هستند. خارهای دندریت برحسب فعالیت و وظیفه‌ای که انجام می‌دهند می‌توانند اشکال و انواع مختلفی داشته باشند. از جمله مهم‌ترین انواع خارهای دندریت می‌توان به اشکال زیر اشاره کرد:

1. کلنگی
2. قارچی
3. کنده ای
4. مویی

البته حجم و شکل خارهای دندریت برحسب نوع سیناپس و قدرت آنها باهم تفاوت دارند.

نورون ها و سلول های عصبی را می توانیم از سه نظر تقسیم بندی کنیم که عبارتند از :

1. ظاهر
2. عملکرد
3. قطر و غلاف میلین

دسته بندی نورون از نظر عملکرد

سلول های عصبی یا نورون ها را می توانیم از نظر عملکرد به سه دسته ی زیر تقسیم کنیم :

• نورون حسی

نورون های حسی از نوع سلول های عصبی با آکسون کوتاه و دندریت بلند هستند که اطلاعات را از بخش و اندام حسی بدن به مهمترین مراکر عصبی یعنی مغز و نخاع می برند.

• نورون حرکتی

نورون های حرکتی دستورات و فرمان هایی که از سمت مغز و نخاع صادر می شود را به اندام هایی که عملکردی در بدن دارند مانند غدد، عضلات و ... می فرستند. این سلول های عصبی غالبا دارای دندریت کوتاه و آکسون بلندی هستند.

• نورون رابط

در مورد نورون های رابط ابتدا باید آنها را به دو دسته تقسیم کنیم:

• نورون هایی که در ماده ی خاکستری ارتباطات را برقرار می کنند و فاقد غلاف میلین بوده و آکسون آنها هیچ وقت این ناحیه را ترک نمی کنند. به این نوع از سلول ها اصطلاحا نورون های رابط ناحیه ای می گوییم.
• نورون هایی که مثل نورون های حرکتی هستند و پیام هایی که در مغز بعنوان دستگاه عصبی مرکزی هستند را از جایی به جای دیگری می برند. به این نوع از سلول ها هم اصطلاحا نورون های رابط فرافکن می گوییم.

دسته بندی نورون از نظر غلاف میلین و قطر

سلول های عصبی را از نظر قطر می توانیم به سه دسته تقسیم کنیم و اسامی آنها را با حرف های انگلیسی A و B و C نام گذاری کنیم. در گروه A می توانیم بالاترین قطر را داشته باشیم و در این صورت بالاترین سرعت انتقال پیام مربوط به این گروه می شود. گروه B نیز قطر کمتری نسبت به گروه A دارد و به همین ترتیب گروه C هم قطر کمتری نسبت به گروه B دارد و بر این اساس سرعت انتقال پیام در دو گروه بعدی کم و کمتر می شود.

دسته بندی نورون از نظر ظاهر

شکل سلول عصبی را می توانیم از نظر ظاهر آن به 4 دسته تقسیم کنیم :

1. تک قطبی کاذب
2. تک قطبی
3. دو قطبی
4. چند قطبی

• نورون های تک قطبی بعنوان سلول های عصبی هستند که در ظاهر آنها یک شاخه خارج شده و همچنین به چند شاخه منشعب می شود.
• در نورون های تک قطبی کاذب، بخش خارج شده از سلول عصبی به 2 شاخه تقسیم می شود و با ظاهر T شکل مشخص می شوند.
• در نورون های دوقطبی، آکسون و دندریت از دو جهت جسم سلولی خارج می شوند.
• نورون های چند قطبی، به سلول های عصبی گفته می شوند که چندین شاخه از آنها بیرون می زند.

در این مطلب درباره شکل سلول‌های عصبی و ساختار نورون‌ها صحبت کردیم و اطلاعات کاملی را درباره‌ی اجزای نورون و اسامی آنها به همراه وظایفی که هر جزء دارد ارائه دادیم. سپس در مورد انواع نورون‌ها از لحاظ ظاهر، عملکرد و همچنین قطر آنها بحث کردیم. علاقه‌مندان به این حوزه و علم ژنتیک می‌توانند برای تکمیل اطلاعات مورد نیازشان از مقالات و مطالب جامع در این زمینه استفاده کنند که یکی از بهترین منابع فیلم‌های آموزشی فرادرس می‌باشد که در مورد علم ژنتیک و سلول‌های عصبی مطالب تخصصی و گسترده‌ای دارد.

• آموزش تکنیک های کشت سلول و اصول راه اندازی آزمایشگاه آن — کلیک کنید