همه چیز درباره خرما / از تاریخچه کاشت تا ارزش غذایی خرما
خُرما (نام علمی: Phoenix dactylifera) یا رطب گیاهی تکلپهای و گرمسیری جزو تیره نخلها است که میوهاش خوراکی و دارای هستهای سخت و پوست نازک و طعم شیرین که به شکل خوشهای بزرگ از شاخه آویزان میگردد و برگهای آن بزرگ است. ارتفاع نخل به ۱۰ تا ۲۰ متر یا بیشتر میرسد.به میوهٔ نرسیده خرما، «خارَک» یا «خرک» یا کنگ (و در زبان عربی، «حبابوک») گفته میشود. رطب مرحله قبل از رسیدگی کامل خرماست که رطوبت بیشتر و قند کمتری نسبت به خرمای کاملاً رسیده دارد.
میوه خرما جزو میوههای سته میباشد یعنی تمام قسمت بریکاری آن گوشتی و حاوی مواد غذایی است. خرما از دورانِ باستان در رژیم غذایی انسان وجود داشته است و یکی از قدیمیترین میوههای کشت شده توسط انسان بوده است.
ریشه واژه
واژه خرما ریشه و بنیاد فارسی داشته و از زبان فارسی به زبانهای هندی، اردو، ترکی، اندونزیایی و مالزیایی به سوی شرقی و یونانی به سوی غربی وارد شده است.
ترکیبات شیمیایی خرما
خرما دارای ۲۵ درصد ساکارز، ۵۰درصد گلوکز، و مواد آلبومینوئیدی، پکتین و آب میباشد. بهعلاوه دارای ویتامینهای مختلف مانند ویتامین A,B،C,E و مقداری املاح معدنی میباشد.
تاریخچه کاشت
درخت خرما در نواحی گرمسیری و نیمهگرمسیری، از جمله ایران پرورش مییابد. با اینکه خاستگاه آن را میانرودان، عربستان و شمال آفریقا ذکر میکنند ولی بررسیهای علمی، آن را به گونهای به نام علمی P.H. Sivestris که در هندوستان میروید نسبت میدهند. باستانشناسان احداث نخلستانها را به پنج هزار سال پیش نسبت دادهاند زیرا نامی از آن بر لوحههای گلی ۵۰ سده پیش یافتهاند.
در ایران نخل و خرما از دوران باستان و پیش از هخامنشی کشت میشده. در ادبیات ساسانی از جمله در کتاب بندهشن از نخل یاد شدهاست. منابع چینی از ایران (در زبان ایشان بوسی، تلفظ چینی پارسی) به عنوان سرزمین نخل خرما که در نزدشان به نام عناب پارسی و عناب هزارساله مشهور بوده، یاد کردهاند. در پایان سده نهم میلادی، نخل خرما را از ایران به چین برده و در آنجا کشت کردهاند. در میان کشورهای اروپایی اسپانیا پیشینه بیشتری در کشت خرما دارد.
محصولات
از برگ و شاخه درخت خرما سبد و زیرانداز تهیه میکنند. از هسته آن نان و از میوه خرما عسل. مردم صحرا هسته درخت خرما را آرد کرده و از آن نان میپزند یا در این هسته را بو داده و از آن بهعنوان قهوه استفاده میکنند زیرا دم کرده آن بسیار مطبوع است یا حتی این در را در آب برای چند روز خیس کرده و بهعنوان غذای مقوی به شترهای خود میدهند.
ده تولیدکنندهٔ برتر خرما
مصر، ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، پاکستان ، الجزایر ، عراق ، سودان، عمان ، لیبی
اصطلاحات نخل و خرما
در مناطق خرماخیز ایران اصطلاحات و واژههای فارسی زیادی در ارتباط با نخلکاری رواج دارد که به برخی از آنها اشاره میشود:
مچ مُخ، مُغ یا مُه به معنی نخل هم است. نام تنگه و منطقه هرمز هم از اهورامزدا و هرمزد و هورمزد تشکیل شدهاست.
فَسیل: ساقه اصلی درخت خرما. در جیرفت به پاجوش نخل گفته میشود.
تیم: هر چه از فسیل بروید اعم از تنه و پاجوش.
تیم فسیل: آنچه در کنار تنه اصلی میروید.
مُهکُشَک یا مخ کش: درختچهای که از تنه فسیل برآید. در بم و نرماشیر به آنها جنگ میگویند.
اَبار: گردی که از نخل نر ترشح میشود. در بم و نرماشیر به آنها بو میگویند. در جیرفت و میناب به آن ایوار میگویند.
گلهبشکن یا تَرَکی: از آفتهای نخل.
تازوغ: سوسکی از آفتهای نخل.
مُشتاب: اتاقک یا سیلویی برای دانهدانه کردن و شیرهگیری از خرما.
پنگ: خوشه
تاره: خوشه نخل، زمانی که در غلاف خود قرار دارد و هنوز چوبی نشده است.
پریچه یا پیرچه: الیاف اطراف برگ خرما که چسبیده به تنه درخت است. پریچه در بعضی مناطق بهعنوان اسکاچ نیز مورد استفاده قرار میگیرد. در استان بوشهر همان «لیف» نامیده میشود. در جیرفت به آنها سیس میگویند. در بم و نرماشیر به آنها سی سی میگویند.
پیش: برگ درخت خرما
پاگنه: انتهای پیش که متصل به درخت خرما است. در استان بوشهر این بخش «تاپول» نامیده میشود. در جیرفت به آنها تَگ میگویند. در بم و نرماشیر به آنها لتی میگویند.
دُم باز: خرمایی که نیمی از آن رسیده و حالت رطبی داشته و نیمهٔ بالایی به حالت خارک یا نارس باشد.
خرما در ایران
مصرف سرانه خرما در ایران ۷ کیلوگرم است که میانگینی از مصرف سرانه ۲۵ کیلوگرمی استانهای جنوبی و ۱ کیلوگرمی سایر استانها میباشد. در ایران به طور سالانه، ۱ میلیون تن خرما تولید میشود که عمده مصرف داخلی آن در ماه رمضان صورت میگیرد. از میان محصول خرمای هر سال ایران، ۱۰ درصد برای صادرات به کشورهای دیگر اختصاص مییابد، ۵۰ درصد به مصرف داخلی میرسد و ۴۰ درصد هم در مراحل مختلف برداشت محصول، ضایعشده و از بین میروند.
ارقام خرمای ایران
ارقام بومی خرما در بلوچستان ایران: خرمای مضافتی ، ربّی، شَکَری، حلیله، آبروگن، کَلَگی، چربان، حاشهای، جوانداک، اشکنجک، پُپو، دِسکی، وردیوار، بَرنی، کلوت، مُلسی، کروچ،
ارقام بومی خرمای بوشهر: قسب، کبکاب، صمرون، شکر، سیسی، حلَو، سروری، زندنی، خشن خار، استک سرخو، مرسو، خاصویی، جمادی، بیرمی، تی رس، شهابی، لش، کندی، خنیزی، سمیلی، خضروی، گنتار، بریمی، شیخ عالی، زامردو، ده دارب، اهرمی، خاویزی، خاور، مکتی، شاخونی، مصلی، جوزی، غصاب و ردستی
ارقام خرمای هرمزگان: خرمای پیارم، مرداسنگ، هلیلی، مضافتی، خاصویی، خنیزی، شاهانی، کریته، زرک و کلک سرخ.
ارقام بومی خرما در غرب خوزستان: لیلوئی، برحی (گرد و ریز و با و شیرینی کمتری نسبت به ارقام دیگر)، زاهدی، دیری، اشکر و بریم، حلاوی، بلیانی، سویدانی، هداک، شکر، بنت السب، دگل زرد، خضراوی، استعمران (سعمرون)، بوبکی، چبچاب، مشتوم، جهرمی، عموبحری، دگل سرخ، فرسی، هدل، خصاب، حمراوی، حساوی، اسحاق، جوزی و گنتار، کبکاب (بسیار شیرین و ظاهری شیشهای دارد).
ارقام بومی خرما در کرمان:
(در بم و نرماشیر) مضافتی ، کروت، قندشکن (سنگشکن)، ربی، خریک، هلیلهای
(در جیرفت): خرمای مضافتی عالی مِهتِری، شِکَری (این دو از زودرسترین گونههای خرما هستند که بیشتر مصرف محلی دارند)، کلوته (کلیته)، مرداسنگ (تنها خرمای طبع سرد دنیا)، هلیلی، خَنیزی، رُوغنی، شاهانی، زاهدی، خضراوی، رَبی، نگار (میوههایی بسیار کشیده دارد)، گاردیال، قربانی، آجیلی
جيرفت بهترين نوع خرما را داراست
ارقام بومی خرما در غرب کرمانشاه (قصر شیرین): زاهدی، ارزق، خضراوی، جعفری و اشرسی
ارقام بومی خرما در ایلام: خضراوی، زاهدی، اشرسی و زیدی
ارزش غذایی خرما :
مواد مغذی در هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس)
انرژی : ۱٬۱۷۸ کیلوژول (۲۸۲ کیلوکالری)
کربوهیدراتها : ۷۵٫۰۳ g
قندها : ۶۳٫۳۵ g
فیبر : ۸ g
چربی : ۰٫۳۹ g
پروتئین : ۲٫۴۵ g
آب : ۲۰٫۵۳ g
ویتامین : آ ۱۰ IU
- بتاکاروتن : ۶ میکروگرم (۰٪)
- لوتئین و زآکسانتین : ۷۵ μg
تیامین (ویتامین ب۱) : ۰٫۰۵۲ میلیگرم (۴٪)
ریبوفلاوین (ویتامین ب۲) : ۰٫۰۶۶ میلیگرم (۴٪)
نیاسین (ویتامین ب۳) : ۱٫۲۷۴ میلیگرم (۸٪)
پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) : ۰٫۵۸۹ میلیگرم (۱۲٪)
ویتامین ب۶ : ۰٫۱۶۵ میلیگرم (۱۳٪)
اسید فولیک (ویتامین ب۹) : ۱۹ میکروگرم (۵٪)
ویتامین :C ۰٫۴ میلیگرم (۱٪)
ویتامین : E ۰٫۰۵ میلیگرم (۰٪)
ویتامین K ۲٫۷ میکروگرم (۳٪)
کلسیم : ۳۹ میلیگرم (۴٪)
آهن : ۱٫۰۲ میلیگرم (۸٪)
منیزیم : ۴۳ میلیگرم (۱۲٪)
منگنز : ۰٫۲۶۲ میلیگرم (۱۳٪)
فسفر : ۶۲ میلیگرم (۹٪)
پتاسیم : ۶۵۶ میلیگرم (۱۴٪)
سدیم : ۲ میلیگرم (۰٪)
روی : ۰٫۲۹ میلیگرم (۳٪)
انرژی : ۱٬۱۷۸ کیلوژول (۲۸۲ کیلوکالری)
کربوهیدراتها : ۷۵٫۰۳ g
قندها : ۶۳٫۳۵ g
فیبر : ۸ g
چربی : ۰٫۳۹ g
پروتئین : ۲٫۴۵ g
آب : ۲۰٫۵۳ g
ویتامین : آ ۱۰ IU
- بتاکاروتن : ۶ میکروگرم (۰٪)
- لوتئین و زآکسانتین : ۷۵ μg
تیامین (ویتامین ب۱) : ۰٫۰۵۲ میلیگرم (۴٪)
ریبوفلاوین (ویتامین ب۲) : ۰٫۰۶۶ میلیگرم (۴٪)
نیاسین (ویتامین ب۳) : ۱٫۲۷۴ میلیگرم (۸٪)
پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) : ۰٫۵۸۹ میلیگرم (۱۲٪)
ویتامین ب۶ : ۰٫۱۶۵ میلیگرم (۱۳٪)
اسید فولیک (ویتامین ب۹) : ۱۹ میکروگرم (۵٪)
ویتامین :C ۰٫۴ میلیگرم (۱٪)
ویتامین : E ۰٫۰۵ میلیگرم (۰٪)
ویتامین K ۲٫۷ میکروگرم (۳٪)
کلسیم : ۳۹ میلیگرم (۴٪)
آهن : ۱٫۰۲ میلیگرم (۸٪)
منیزیم : ۴۳ میلیگرم (۱۲٪)
منگنز : ۰٫۲۶۲ میلیگرم (۱۳٪)
فسفر : ۶۲ میلیگرم (۹٪)
پتاسیم : ۶۵۶ میلیگرم (۱۴٪)
سدیم : ۲ میلیگرم (۰٪)
روی : ۰٫۲۹ میلیگرم (۳٪)
Phoenix dactylifera, commonly known as date or date palm, is a flowering plant species in the palm family, Arecaceae, cultivated for its edible sweet fruit. Although its place of origin is unknown because of long cultivation, it probably originated from lands around Iraq. The species is widely cultivated and is naturalized in many tropical and subtropical regions worldwide.
Date trees typically reach about 21–23 metres (69–75 ft) in height, growing singly or forming a clump with several stems from a single root system. The leaves are 4–6 metres (13–20 ft) long, with spines on the petiole, and pinnate, with about 150 leaflets. The leaflets are 30 cm (12 in) long and 2 cm (0.79 in) wide. The full span of the crown ranges from 6–10 m (20–33 ft).
Fossil records show that the date palm has existed for at least 50 million years.
Dates have been a staple food of the Middle East and the Indus Valley for thousands of years. There is archaeological evidence of date cultivation in eastern Arabia between 5530 and 5320 calBC. They are believed to have originated around what is now Iraq, and have been cultivated since ancient times from Mesopotamia to prehistoric Egypt. The Ancient Egyptians used the fruits to make date wine, and ate them at harvest.
There is also archeological evidence of date cultivation in Mehrgarh around 7000 BCE, a Neolithic civilization in what is now western Pakistan. Evidence of cultivation is continually found throughout later civilizations in the Indus Valley, including the Harappan period 2600 to 1900 BCE.
In Ancient Rome the palm fronds used in triumphal processions to symbolize victory were most likely those of Phoenix dactylifera. The date palm was a popular garden plant in Roman peristyle gardens, though it would not bear fruit in the more temperate climate of Italy. It is recognizable in frescoes from Pompeii and elsewhere in Italy, including a garden scene from the House of the Wedding of Alexander.
Phoenix dactylifera held great significance in early Judaism and subsequently in Christianity, in part because the tree was heavily cultivated as a food source in ancient Israel. In the Bible palm trees are referenced as symbols of prosperity and triumph. Palm branches occurred as iconography in sculpture ornamenting the Second Jewish Temple in Jerusalem, on Jewish coins, and in the sculpture of synagogues. They are also used as ornamentation in the Feast of the Tabernacles.
In later times, traders spread dates around South West Asia, northern Africa, and Spain. Dates were introduced into Mexico and California by the Spaniards in 1765, around Mission San Ignacio.
A date palm cultivar, probably what used to be called Judean date palm, is renowned for its long-lived orthodox seed, which successfully sprouted after accidental storage for 2000 years. The upper survival time limit of properly stored seeds remains unknown.